ROLI I FUQIVE TË MËDHA NË POLITIKËN BASHKËKOHORE BALLKANIKE

ROLI I FUQIVE TË MËDHA NË POLITIKËN BASHKËKOHORE BALLKANIKE

Nga Agim KRASNIQI, PhD

Abstrakt

Ky punim përshkruan cilësinë e marrëdhënieve në Ballkan që mund të analizohen në kontekstin e gjeopolitikës ballkanike. Historia politike e Ballkanit nuk fillon me të kuptuarit e grupeve etnike dhe historisë së tyre, pa njohjen e ndikimit të interesave gjeopolitike  të regjionit. Në këtë rast, gjeopolitika thekson analizën e marrëdhënieve midis disa vendeve, rajoneve ose territoreve në përgjithësi në lidhje me veçoritë e tyre ose karakteristikat gjeografike të tyre, ndërlidhur me rëndësinë politike ndërkombëtare, në nivel lokal, makro-rajonal dhe global. Lufta kundër terrorizmit, agresioni rus në Ukrainë, krizat ekonomike dhe të ngjashme, bëri që Uashingtoni të kthehet në gjeopolitikën ballkanike dhe me Brukselin shihet që harmonizuan veprimet  e përbashkëta për agresionin rus në Ukrainë dhe në këtë pjesë të vogël të Evropës dhe në një pjesë akoma më të vogël të botës.

Vetitë socio-historike dhe gjeografike të Ballkanit

Rajoni i Ballkanit është një  gadishull trekëndorë me një kufi të  gjerë verior, duke u ngushtuar me shtrirjen e tij në jug të  Detit të Zi, Egje, atij Mesdhe dhe Adriatikut, e që e rrethojnë gadishullin Ballkanik. Konteksti historik dhe kulturor i Ballkanit i referohet atij si një gadishull i krishterë, kryesisht ortodoks, me një islamizëm të rëndësishëm dhe në përshtypje të parë me një pakicë katolike romake të heshtur. Gjeografia historike e rajonit është e rëndësishme për botën dhe në veçanti për historinë evropiane. Rëndësia e këtij rajoni për historinë e hershme të kontinentit të vjetër dhe lashtësinë e tij është e vështirë të mbivlerësohet. Karakteristikat aktuale të kontaktit apo pikë kalimit të Ballkanit në lidhje me fetë u formuan gjatë një periudhe të gjatë kohore, duke filluar me përhapjen e mësimeve të krishtera. Krishterimi që nga shekulli I-rë pas Krishtit, dhe ndarja e gadishullit përgjatë vijës fetare që nga viti 1054, e ndanë atë midis të krishterëve ortodoksë dhe katolikëve romakë. Pushtimet osmane sollën islamizimin e një pjese të popullsisë me ndarje të ndërlikuara. Popujt sllavë dominojnë zonën, megjithëse janë të ndarë fetarisht  dhe politikisht. Serbët, bullgarët dhe maqedonasit sllavë janë ortodoksë, kroatët janë katolikë dhe ka popullsi myslimane sllave, një pjesë e të cilave që nga vitet 1990 e kanë përcaktuar veten si boshnjakë, pavarësisht nga lidhjet historike me territorin e quajtur Bosnjë (një pjesë e rëndësishme e Bosnjës së sotme dhe Hercegovinë). Shqiptarët kanë një origjinë të veçantë etnike unike, ata ishin të krishterët e parë në Ballkan; ndërkohë me një shumicë relative të besimit myslimanë, me një pakicë të fortë katolikë dhe të krishterë ortodoksë. Rumunët kanë origjinë të përzier, kryesisht nga fise të romanizuara ballkanike, dhe janë kryesisht ortodoksë me një pakicë katolike dhe greko-katolike dhe  më në fund, janë grekët ortodoksë.

Në këtë linjë dhe këndvështrim, vije në shprehje përfundimi i Samuel Huntington se “Evropa përfundon aty ku mbaron krishterimi perëndimor dhe fillon Islami dhe Ortodoksia”[1].

Veçoritë historike dhe gjeografike të rajonit  do duhej t’i i referoheshin emrit të Gadishullit Ilirik. Mirëpo në çerekshekullin e kaluar, BE-ja dhe SHBA-ja prezantuan një sintagmë të sa po gjetur – që sot i referohemi “Ballkanin Perëndimor”[2].

Tiparet më të rëndësishme gjeografike janë linjat e komunikimit:

a) e vjetra nëpërmjet Egnatias, e cila fillon nga porti shqiptar i Durrësit (Dyrrachium-it) dhe shkon deri në Kostandinopojë.

Via Egnatia është ndërtuar për të lehtësuar qarkullimin e lirë të njerëzve si dhe për të realizuar lidhjen e Romës me provincat më të largëta. Udha Egnatia niste nga Durrësi e Apolonia, më pas këto dy degë janë bashkuar diku afër Elbasanit për të vazhduar nëpërmjet Ohrit e Manastirit dhe përfundonte në Selanik. Në shekullin IV pas Krishtit, Udha Egnatia u zgjat deri në Kostandinopojë dhe ishte vazhdimi i rrugës së vjetër romake Via Apia. Me një gjatësi rreth 861 km, Via Egnatia ka qenë e përshtatshme për lëvizjen e udhëtarëve dhe të karvanëve.

Për nga rëndësia strategjike Udha Egnatia bashkonte Perëndimin me Lindjen. Kjo udhë e ka marrë emrin nga ndërtuesi i saj, prokonsulli Cnaeus Egnatius, i biri i Caius. (Tani e kontrolluar kryesisht nga amerikanët).

b) Via Militaris, është një rrugë natyrore nga Beogradi, duke ndjekur luginat e lumenjve, duke kaluar përmes Nishit, Sofjes dhe mbërrin në Konstandinopojë; dhe

c) Lumi Danub, që lidh Evropën qendrore dhe pjesën qendrore të Ballkanit me Detin e Zi.

d) Bashkimi Evropian ka parashikuar gjithashtu rrugë të tjera të rëndësishme për të lidhur Azinë  Perëndimore me Evropën Qendrore përmes Budapestit, duke kaluar përmes Beogradit, i cili hap rrugën drejt Vjenës dhe porteve të Triestes dhe Koperit (Itali dhe Slloveni). Kjo rrugë mundëson kontrollin e aksioneve kyçe në korporatat më të mëdha dhe fondet mbrojtëse. Këto rrugë dhe historia e rajonit si një vijë kufitare për shumë shekuj, vazhdojnë të jenë karakteristika thelbësore. Megjithatë, Gadishulli ka shtuar edhe karakteristika të tjera, si një rajon kontakti dhe një nyje interesash.

Në këndvështrimin e gjeopolitikës klasike, ajo është pjesë e Rimlandit.

RAJONI I BALLKANIT NË KONTEKST MË TË GJERË GJEOPOLITIK

Ballkani Perëndimor do të vijojë të mbetet me një rëndësi të madhe gjeopolitike për perëndimin por jo vetëm, dhe sot në vazhdën e përballjes së “fuqive dhe interesave të mëdha” pasojat kryesore duket që po i bartë vet Ballkani, i cili gjithmonë për këto interesa ka shërbyer si një fushë shahu në të cilën këto fuqi kanë garuar për të dëshmuar rëndësinë dhe influencën e tyre prej të fortit. Në këtë rast dy blloqet klasike të Luftës së Ftohtë po vazhdojnë garën ideologjike në Ballkan Perëndimor.

Pas paraqitjes së karakteristikave thelbësore historike dhe gjeografike, duhet të vazhdohet me rishikimin e interesave dhe pranisë së aktorëve vendimtarë gjeopolitikë në rajon. Me luftën që po ndodh në Ukrainë, hapja e ndarjeve të reja në Ballkan që tani është një hapësirë kyçe për politikën ndërkombëtare, analiza e dinamikës që strukturon skenën globale është vendimtare. Për gjeopolitikën e rajonit të Ballkanit, mendoj se mund të argumentojmë se ka një kthim në shekullin e 19-të ku fuqitë e mëdha dhe ato rajonale po përpiqen të krijojnë sferat e tyre dhe të balancojnë me fuqitë e tjera.  Përveç shteteve perëndimore si ShBA-t, Anglia, Gjermania dhe Franca, ne sigurisht mund ta shohim Rusinë, Kinën, por në këtë kuadër e edhe Turqinë.  Këto janë fuqitë e mëdha të cilat janë aktive në Gadishull me synime të interesave të tyre gjeopolitike. Përveç tyre, korporatat e këtyre shteteve janë me të vërtetë të rëndësishme, që shikuar sipas shkollës liberale të mendimit, është e sigurt të thuhet se, vendet zbatojnë politika në përputhje me interesat e korporatave të mëdha (ose korporatat i ndjekin ato). Në këtë drejtim duhet përqendruar vëmendjen dhe rolin e Gjermanisë dhe Turqisë e që mund të themi se vërtet jemi në një botë të gjeografisë politike post-moderne.

Ballkani Perëndimor do të vijojë të mbetet me një rëndësi të madhe gjeopolitike për perëndimin, por jo vetëm, dhe sot në vazhdën e përballjes së “fuqive dhe interesave të mëdha” pasojat kryesore duket që po i bartë vet Ballkani, i cili gjithmonë për këto interesa ka shërbyer si një fushë shahu në të cilën këto fuqi kanë garuar për të dëshmuar rëndësinë dhe influencën e tyre prej të fortit. Në këtë rast dy blloqet klasike të Luftës së Ftohtë po vazhdojnë garën ideologjike në Ballkanin Perëndimor.

Ashtu si Evropa Lindore dhe Qendrore, Ballkani ka dëshmuar kohët e fundit: “një tranzicion të dyfishtë, social dhe gjeopolitik. Social është në kuptimin e ndryshimit të sistemit shoqëror global dhe të modeleve të zhvillimit shoqëror[3], ndërsa tranzicioni gjeopolitik i Ballkanit reflektohet në riorientimin e shumicës së vendeve të tij drejt perëndimit dhe fillimin e integrimeve në Evropë. Rezultati gjeopolitik i këtyre ndryshimeve është anëtarësimi NATO i Ballkanit,  për mbrojtje të ndërsjellë të bazuar në një përgjigje kolektive  të kësaj gjeo-hapësire[4]. Këto procese e vendosin Ballkanin në një kontekst më të gjerë të kontrollit të pjesës evropiane të Rimland-it për të forcuar frontin drejt Moskës.  Por, nëse mund ta atribuojmë këtë term si një term të përgjithshëm për rivalitetin ose, më mirë, për ballafaqimin midis Rusisë dhe Perëndimit, atëherë mund t’i referohemi edhe për konfrontimin Perëndim-Rusi në Ballkan.

Roli i fuqive të mëdha në politikën bashkëkohore ballkanike nxitet edhe nga pozicioni dhe roli i ngushticës së Bosforit dhe Dardaneleve nëpërmjet Detit të Zi përmes të cilave bëhen përpjekjet që të veproj Rusia në Mesdheun Lindor. Në këtë kontekst, nëse shikojmë hartën e NATO-s (dhe gjithashtu të BE-së) në Ballkan, ajo tregon qartë pozicionet e rrethuara serbe si një ishull i mbështetur diplomatikisht nga Rusia. Këto perspektiva të ndryshme për të njëjtin rajon, përjetësojnë pjesërisht rolin e caktuar të disa prej aktorëve lokalë. Partnerët kryesorë diplomatikë rusë në rajon janë Serbia dhe Republika Srpska (entiteti serb në Bosnjë dhe Hercegovinë, BiH). Në mënyrë të ngjashme, si Rusia, edhe Kina investojnë në Ballkan dhe kanë zhvilluar lidhje të veçanta me Serbinë, si i vetmi vend përveç BiH që është jashtë NATO-s. Në funksion të kësaj një qendër rajonale humanitare serbo-ruse u krijua në Nish në vitin 2012[5]. Ky aktivitet i fuqive të mëdha dhe i BE-së si partneri kryesor ekonomik i vendeve të Ballkanit, ka ndikuar në investimet infrastrukturore në Ballkan, si: zgjerimi i autostradave në Serbi, Bosnjë dhe Hercegovinë, Maqedoninë e Veriut dhe Greqi dhe një projekt për të ndërtuar një nga Tirana, kryeqyteti i Shqipërisë, përmes Prishtinës në Nish (Serbia juglindore); investimi në infrastrukturën ushtarake në Greqi; dhe Interesi kinez për zhvillimin e lidhjes kontinentale nga Budapesti në portin e Pireut.

Mbështetja ruse për interesat serbe dhe qëndrimi i serbëve për statusin e Republikës Srpska (në BeH) dhe të Kosovës mbështetet nga projektet e investimeve të armatimit, bashkëpunimi diplomatik dhe bashkëpunimi dhe mbështetja për rritjen e tregtisë dypalëshe. Projekti i hekurudhave shtetërore ruse për ndërtimin e më shumë se 400 km hekurudhë, nga serbët shihet si më i rëndësishmi, së bashku me ndërtimin e tubacioneve të Ballkanit (BS është pjesë e rrjedhës turke). Për sa i përket projektit të fundit, ai u lidh në heshtje në janar 2021, me lidhjen e tubacioneve ndërmjet Serbisë dhe Bullgarisë[6]. Me këtë Moska ka arritur dy gjëra: 1) tre shtete ballkanike janë më të lidhura me Rusinë, të paktën në fushën e bashkëpunimit energjetik dhe do të kenë një tarifë tranziti – Serbia, Bullgaria dhe Turqia;  dhe 2) Rusia arriti të anashkalojë Ukrainën dhe të ketë më shumë leva në marrëdhëniet e saj me Brukselin. Plani ishte të dërgohet gazi rus në Evropën Qendrore dhe infrastruktura për këtë ishte bërë gati pasi tubacionet midis Serbisë dhe Hungarisë do të lidheshin në korrik  të 2021 – përmes TAP (Trans Adriatic Pipeline) nuk fillon 2021[7]. Kjo siguron ndikim më të gjatë rus në Ballkanin qendror .
 Krahas politikës energjetike, tradicionalisht Rusia ka qenë e interesuar të shesë armë dhe të parandalojë zgjerimin e NATO-s.

Shtetet e Bashkuara të Amerikës

Rëndësia e Ballkanit për SHBA-në para së gjithash paraqitet aty që destabilizimi në këtë hapësirë mos të kërkojë angazhim amerikan apo ndërhyrje të NATO-s, apo të ketë ndërlikime të marrëdhënieve perendimore. Angazhimi amerikan për rregullimin e shpejtë të statusit të Kosovës dhe pranimi i pavarësisë së saj duhet kuptuar si tentativë për ta parandaluar që çështja kosovare të mos eskalojë përsëri në konflikt, që do të kërkonte edhe angazhim amerikan.

Për gjeostrategjinë e SHBA-së është thelbësore që NATO të kontrollojë brigjet e të katër deteve (Adriatik, Jon, Egje dhe Detin e Zi) dhe brigjet e Ballkanit. Mbërthimi amerikan në Gadishull shkon në katër drejtime: 1) kundër Rusisë, 2) kundër Lindjes së Mesme,  dhe 3) kundër depërtimit kinez.

1. Drejtimi ndaj Rusisë është pjesë e strategjisë së vjetër të rrethimit të armikut dhe pengimit të Moskës që të ketë ndikim dhe partnerë, në mënyrë që të mos jetë në gjendje të projektojë fuqinë jashtë sferës së BRSS dhe, në mënyrë ideale, jashtë kufijve të saj. Kontrolli i Adriatikut ishte siguruar tashmë me ndikimin dominues të Perëndimit mbi Shqipërinë dhe Italinë, aleatët e SHBA-së dhe Britanisë së Madhe në Ngushticën e Otrantos. Politika shqiptare në Ballkanin Perëndimor, ka qenë faktori specifik, se vetëm bota shqiptare në Ballkanin Perëndimor mund ta mposhtë egërsinë ruso-serbe në këtë zonë përmes mbështetjes amerikane. Dhe, kjo konsiston në faktin se të gjitha shtetet sllave të Ballkanit Perëndimor potencialisht janë të dominuar nga shqiptarët, sepse shqiptarët kanë qenë luftuar në mënyrë çnjerëzore nga serbët dhe Serbia, Mali i Zi dhe Maqedonia. Këto janë shtete sllave që janë ngritur mbi territoret shqiptare dhe me anë të gjenocidit antishqiptar. Çlirimi i shqiptarëve, po shkatërron Rusinë në Ballkan – kjo ishte filozofia e re amerikane pas rënies së komunizmit.

2. Pasi Turqia filloi një politikë të jashtme autonome, (marrëdhëniet Rusi-Turqi, pavarësisht disa episodeve të rivalitetit rajonal dhe luftës ekonomike, kohët e fundit kanë lulëzuar). Për shembull, në frontin e brendshëm, si në Rusi ashtu edhe në Turqi, autoriteti është i përqendruar në duart e dy individëve që dominojnë vendimmarrjen. Ata kanë arritur të neutralizojnë opozitën përmes një përzierje kooptimi dhe represioni. Në të dy regjimet, pushteti politik ushtrohet dhe shpërndahet nëpërmjet rrjeteve informale të bazuara në besnikërinë personale dhe grupore dhe jo përmes kanaleve të rregullta institucionale[8].

 Veprimi i Turqisë në raport me Rusinë, i shtyri SHBA-të të fillojnë të zhvillojnë një bashkëpunim më të ngushtë dhe më intensiv me Greqinë. Ky bashkëpunim është qendra logjistike për dy trekëndëshat, njëri prej të cilëve përbëhet nga Greqia, Qiproja dhe Izraeli, dhe tjetri nga Greqia, Qiproja dhe Egjipti. Greqia, Qiproja dhe Izraeli kanë firmosur një marrëveshje për një projekt të madh tubacioni për të dërguar gaz nga Mesdheu Lindor në Evropë, pavarësisht nga kundërshtia e Turqisë për këtë marrëveshje. Marrëveshja vjen në mes të tensioneve me Turqinë për aktivitetet e saj në zonë dhe një marrëveshje detare me Libinë që zgjeron pretendimet e Ankarasë mbi një zonë të madhe të pasur me gaz në det. Ky projekt mund të ndihmojë gjithashtu kundër përpjekjes së Turqisë për të shtrirë kontrollin e saj në Mesdheun lindor.

Investimi i SHBA-së në portin e Aleksandoupolis synon të kërcënojë Rrjedhën Turke/Ballkanike dhe të kontrollojë potencialisht projeksionin e fuqisë së Turqisë (në Ballkan) dhe Rusisë përmes ngushticave të Bosforit dhe Dardaneleve. (Dardanelet kanë qenë gjithmonë të një rëndësie të madhe strategjike, sepse ato lidhin Detin e Zi me Detin Mesdhe dhe ofrojnë të vetmen qasje drejt detit në qytetin antik të Kostandinopojës (Stamboll).

Është pjesë e marrëveshjeve dypalëshe të mbrojtjes që duhet të përgatisin bazat për ripozicionimin eventual të forcave amerikane në Mesdheun Lindor. Marrëveshja e bashkëpunimit të ndërsjellë të mbrojtjes (e vitit 2020) ndërmjet Uashingtonit dhe Athinës i siguron SHBA-së katër objekte ushtarake në këtë vend ballkanik dhe negociatat për zgjerimin e tyre janë nëntokësore. Ai tashmë përfshin përdorimin e dy bazave ushtarake në Thesali, bazës ajrore të Larisës dhe bazës së aviacionit të ushtrisë Stefanovikio, së bashku me përdorimin e portit të Aleksandoupolis dhe zgjerimin e objekteve detare dhe të aviacionit të Gjirit Souda në ishullin e Kretës. (QSH 2019). Zgjerimi eventual do të përfshinte më shumë objekte ushtarake në Greqi për t’u përdorur potencialisht nga forcat ushtarake amerikane. Ekonomikisht, SHBA-ja zbatoi aktivitetet e konsullatës së saj në Selanik. Elisabeth Lee, në krye të kësaj konsullate në tetor 2020, theksoi se: “Shtetet e Bashkuara e konsiderojnë Greqinë një shtyllë të stabilitetit në rajon, një vend që është jetik për interesat tona strategjike.” Lee theksoi gjithashtu se ambasadori amerikan në Greqi, Geoffrey Pyatt, ka vizituar Aleksandoupolis pesë herë gjatë mandatit të tij, “më shumë se çdo ambasador tjetër i SHBA në histori”.

Angazhimi kundrejt BE-së mund të shihet në forcimin e ndikimit të SHBA-së në Ballkan, në kontinentin evropian. SHBA e bëri këtë në Ukrainë për të treguar se shefi i madh është në Uashington dhe SHBA është ajo që merr vendime, jo Brukseli. Kështu, Uashingtoni është vendimtar në negociatat midis Beogradit dhe Prishtinës. SHBA është partneri kryesor i sigurisë i Bullgarisë, Rumanisë, Greqisë dhe Shqipërisë. Është Uashingtoni ai që miraton përfaqësuesin e BE-së në Bosnjë e Hercegovinë. Ishin Shtetet e Bashkuara dhe jo BE-ja që përdori levën e saj për të nxitur Greqinë dhe Shkupin të forconin Marrëveshjen e Prespës dhe të arrinin anëtarësimin e Maqedonisë së Veriut në NATO.
 Prania e SHBA-së në Greqi dhe, në veçanti, ndërtimi i infrastrukturës së saj në pjesën veriore të vendit, synon të frenojë projeksionin e energjisë kineze nga porti i Pireut drejt Maqedonisë së Veriut, Serbisë dhe Evropës Qendrore.

Këto politika dhe angazhimi i mëtejshëm amerikan u njoftuan zyrtarisht nga Shtëpia e Bardhë në lexim të telefonatës mes Presidentit amerikan Biden dhe Presidentit të Komisionit të BE-së, Von der Leyen. (Shtëpia e Bardhë, 2021). Në atë deklaratë të shkurtër, thuhej se “udhëheqësit e ngushtë SHBA-BE… ranë gjithashtu dakord të koordinojnë çështjet me interes të përbashkët, duke përfshirë Kinën, Rusinë, Bjellorusinë, Ukrainën dhe Ballkanin Perëndimor”.

Duket e dukshme, Greqia është një vend ku një iniciativë e mbështetur nga SHBA – “Trimarium”, që lidh Detin Baltik me Detin Adriatik dhe Detin e Zi – është një ringjallje e “Intermarium” në periudhën midis dy luftërave botërore (pasi përmbush të njëjtin qëllim të futjes së një blloku midis Rusisë dhe Gjermanisë) – vazhdohet me dy partneritete trepalëshe të mbështetura nga SHBA. Prandaj, Greqia, një vend i NATO-s, e lidh këtë projekt amerikan me Levantin përmes dy koalicioneve të reja lokale.                                     

Kina

Prezenca dhe politika kineze në Ballkan në periudhën e përmendur është vazhdimësi e zgjerimit ekonomik të Rrugës së Re të Mëndafshit, duke u mbështetur si në tiparet kontinentale ashtu edhe ato detare të Brezit dhe Rrugës. Për momentin, tre vende janë partnerët më solidë kinezë – Hungaria, Serbia dhe Greqia.

Edhe pse Kina përpiqet të luajë mbi bashkëpunimin ekonomik dhe të mos përfshihet në konflikte politike, tensionet në rritje në shkallë globale e shtynë Ministrinë e Punëve të Jashtme në Pekin të njoftojë se “Kina dëshiron t’i kujtojë NATO-s se ende i detyrohet një borxh gjakut kinezë…
Të vdekurit kanë ndërruar jetë, por të gjallët kanë nevojë për më shumë vigjilencë dhe reflektim.” (Megjithatë, zgjerimi i pranisë ekonomike kineze në Ballkan në këtë periudhë  përkon me borxhin e rëndë të lidhur me krizën Covid-19. Aktivitetet e Bankës së Kinës përmes filialit të saj në Luksemburg janë të lidhura me projektet kineze. Në Ballkan, ajo ka tre degë, në Greqi, Rumani dhe Serbi, ku operon ekskluzivisht për klientët e korporatave. Për të qenë në gjendje të dërgojnë mallra në Evropën Qendrore, imperativi kinez është të përfundojë hekurudha nga Pireu në Budapest. Tregjet e Evropës Perëndimore janë brenda mundësive të porteve të Xhenovas dhe Triestes, ku edhe Kina po investon. Në këtë zonë ka problem me autostradën në Mal të Zi (Bar-Boljarë) dhe në Maqedoninë e Veriut (Kërçovë-Ohër).

Gjermania

Gjermania po ndjek interesat transatlantike (një emër tjetër për transnacionale). Në këtë periudhë, Berlini po ndjek politikën e tij të dominimit ekonomik të tregjeve, e cila mund të përdoret për ndikim politik. Prandaj, dominimi tregtar është një mjet që lidh vendet e Ballkanit me Gjermaninë dhe BE-në. Gjermania e gjen veten përballë dy fuqive në krahun e saj lindor dhe jugor, Rusinë dhe Turqinë. Pavarësisht niveleve të larta të ndërvarësisë ekonomike dhe disa interesave të përbashkëta, marrëdhëniet e Gjermanisë-së me të dyja këto shtete kanë qenë mjaft të tensionuara gjatë dekadës së fundit; ky ka qenë një burim i vazhdueshëm zhgënjimi . Kjo tregon vlerën e tregtisë ndërmjet vendeve të përzgjedhura të Ballkanit dhe fuqive të mëdha dhe Gjermanisë.

Përveç tregtisë, aspekte të tjera, si transferimi i prodhimit gjerman në Serbi dhe Rumani, luajnë një rol të rëndësishëm në ekonomitë lokale. Megjithatë, kjo nuk përkthehet në ndikim politik të fuqive të mëdha, gjë që tregon se vullneti për të vepruar, por edhe mjetet që mund të jenë të natyrës jotransparente (nëpërmjet inteligjencës, marrëveshjeve sekrete, shoqërive gjysmë sekrete) janë mbi ekonominë e thjeshtë. Në politikën (ndërkombëtare) Gjermania është partneri i parë tregtar i të gjitha vendeve të Ballkanit, përveç Shqipërisë dhe Malit të Zi.

Turqia

Veprimet e Turqisë sinjalizojnë se statusi i fuqisë së madhe përfshin praninë në një sërë mjedisesh gjeografike. Ajo kërkon një rol të privilegjuar në hapësirën post-perandorake dhe paralelisht ndjekin një politikë të jashtme aktive edhe në rajone si Ballkani por edhe më të largëta. Ambicie të tilla motivojnë që ta portretizojnë veten si ura që lidhë Evropën me Azinë. Në këtë kontekst, përpiqen të përdorin pozicionin e tyre gjeografik për të reklamuar dhe ndërtuar infrastrukturën e transportit, e cila do të mbështesë shkëmbimet tregtare në rritje në aksin Evropë-Azi. Turqia e portretizon veten si fuqi në rritje dhe janë të etur të tregojnë se kanë lënë pas tyre vitet e vështira 1990 – një dekadë e shënuar nga trazira ekonomike dhe politike. Qëndrimi i tyre i sigurt do të thotë gjithashtu se ata po rimarrin një status dhe prestigj në skenën ndërkombëtare që e humbën në të kaluarën e afërt ose të largët. Ata e shohin statusin e tyre në rritje si një afirmim të një bote multipolare në zhvillim, në të cilën Perëndimi është në rënie ndërsa ‘pjesa tjetër’ po rritet. Në ndjekjen e synimeve të politikës së jashtme, Turqia mbështetet  në mjete shtrënguese, tradicionale dhe jokonvencionale. Gjatë dekadës së fundit, ata zgjeruan gjeografinë e bazave të tyre ushtarake jashtë vendit, dislokuan forca të armatosura. Në hapësirën dixhitale, ata iu drejtuan luftëtarëve kibernetikë dhe dronëve. Në shumë raste, ishte Rusia ajo që tregoi rrugën, dhe Turqia përsëriti me sukses librin e lojërave të Kremlinit. Rusia ka siguruar burime të gjera energjetike të nevojshme për të mbështetur rritjen ekonomike të Turqisë. Për dy dekadat e fundit, Rusia ka qenë burimi numër një i lëndëve djegëse minerale (gaz, naftë dhe qymyr të kombinuara) për Turqinë[9]. Partneriteti me Rusinë ka mbështetur ambiciet turke për të fituar dhe përdorur leva të energjisë për qëllime tregtare dhe presione politike. Për Turqinë, përqendrimi i tubacioneve të gazit rus në territorin e saj dhe ndërlidhja me shtetet fqinje evropiane supozohet të çojë përpara vizionin e Ankarasë për të luajtur rolin e korridorit tranzit – strategjik dhe ndoshta një qendër kontinentale[10]. Por Turqia nuk është e interesuar të presë vetëm tubacionet ruse. Ankaraja ka investuar burime në ndërtimin e pjesëve të Korridorit Jugor të Gazit, i cili lidh Azerbajxhanin nëpërmjet Gjeorgjisë, Turqisë, Greqisë dhe Shqipërisë me Italinë. Ankaraja është përfshirë gjithashtu në diskutimet për ndërtimin e një tubacioni gazi nga Kurdistani i Irakut. Kështu, pozicioni i saj gjeostrategjik si një mori rrugësh të shumta të tranzitit të gazit që pritet të rrisë ndikimin e Turqisë mbi eksportuesit dhe importuesit e gazit dhe kështu të krijojë hapje politike për Ankaranë. Projektet e tubacionit të Detit të Zi dhe bashkëpunimi energjetik përfaqësojnë një pamje të ngjashme komplekse. Ndërsa Turqia është përpjekur të zvogëlojë varësinë e saj ndaj gazit nga Rusia, duke ndërtuar tubacione horizontale që shkojnë nga Kaspiku në Detin e Zi dhe Mesdhe, ajo gjithashtu ka bashkëpunuar ngushtë me Rusinë, gazin e saj kryesor.

Turqia ka shpërndarë forcat e saj të armatosura, inteligjencën dhe burime të tjera në Lindjen e Mesme, Afrikën Veriore dhe Kaukaz, me angazhime në Siri, Irak, Libi dhe Azerbajxhan, përveç që tashmë mban një prani të konsiderueshme ushtarake në vende të tjera. Deti i Zi është ekonomikisht dhe strategjikisht një mjet shpëtimi për Turqinë. Turqia varet nga funksionimi i qetë i linjave të rëndësishme të transportit detar, tubacioneve të energjisë dhe kabllove që përshkojnë detin. Çelësi turk kontrollon hyrjen në dhe nga Deti i Zi përmes Bosforit, dhe pas aneksimit të Krimesë në vitin 2014, Rusia dominon ushtarakisht në Detin e Zi. Deti i Zi jep akses në Detin Azov dhe, nëpërmjet kanalit Vollga-Don, në Detin Kaspik dhe lehtëson dislokimet ushtarake në rajonet fqinje si Mesdheu Lindor dhe Lindja e Mesme; “Syrian Express” një linjë furnizimi për dërgesat detare nga Rusia në Siri që kalon përmes detit – thekson ndërlidhjet midis rajoneve të ndryshme [11].

 Ajo vazhdon të mbështesë partnerët e saj në mesin e popullatës myslimane në Bosnjë, në Shqipëri, në Serbi, në veçanti në Kosovë. Përplasjet e vazhdueshme me Greqinë dhe Qipron për ujërat territoriale dhe përcaktimi i zonave ekskluzive ekonomike, me vendosjen e anijeve luftarake dhe tensionet në kufirin kontinental me Greqinë për krizën e emigrantëve po pengojnë çdo nismë më të fortë ballkanike nga Ankaraja në periudhën e vëzhguar. Pasi ka forcuar politikën e saj multivektoriale, përveç drejtimeve të tjera në Ballkan, Turqia, për momentin, po ruan thellësinë e saj strategjike duke kultivuar lidhje me popullsinë myslimane dhe duke pritur mundësinë për t’u rikthyer si një lojtar më i sigurt[12].

Përfundim

Pozicioni gjeopolitik i Ballkanit u evidentua në periudhën e shqyrtuar nga rivaliteti në rritje në rrafsh global. Moska dhe Pekini po ndërtojnë gjurmët dhe partneritetet e tyre rajonale paralelisht me BE-në dhe Uashingtonin. Vendimi i elitave për të krijuar një politikë të jashtme amerikane që do të frenonte pozicionet ruse dhe kineze në Evropë, ka çuar në atë që mund të quhet një “kthim” në Ballkan. Si Turqia ashtu edhe Rusia kanë interes të veçantë për të përjashtuar një rol të madh për Evropën në fushën e sigurisë në këto rajone. Ndërsa Turqia kërkon të kufizojë dominimin e Rusisë në Detin e Zi nëpërmjet veprimeve të koordinuara të NATO-s, ajo është e gatshme të negociojë drejtpërdrejt me Rusinë pa koordinimin e NATO-s për shumicën e çështjeve të sigurisë në rajonin post-sovjetik. Ndonjëherë, siç është rasti me thellimin e bashkëpunimit të sigurisë së Turqisë me Ukrainën dhe Gjeorgjinë, synimet e Turqisë dhe BE-së në lidhje me sigurinë mbivendosen. Megjithatë, bashkëpunimi ose koordinimi do të mbetet i kufizuar, duke siguruar hapësirë maksimale për manovrim për Turqinë. Qasja e BE-së për të promovuar zgjidhjen paqësore të mosmarrëveshjeve përmes negociatave shumëpalëshe të ngadalta në rajon ka të ngjarë të vazhdojë të sfidohet.

Si rezultat i përpjekjeve të bashkërenduara nga SHBA dhe aleatët e saj në BE, klientët ose partnerët vartës po përpiqen të kufizojnë dhe përfundimisht të bllokojnë depërtimin ekonomik kinez në Evropë. Si pjesë e këtyre përpjekjeve, Kina po vuan nga një krizë në formatin e saj 16+1, duke përfshirë edhe vendet e Ballkanit. Megjithatë, Pekini ende arrin të mbajë një drejtim vendimtar për tregtinë e tij në drejtimin jug-veri nga Greqia qendrore në Budapest, me përfshirjen eventuale të Turqisë, në varësi të  rezultatit në marrëdhënieve midis dy vendeve.

Është vendimi i elitave ruse për të sfiduar politikat e njëanshme amerikane në vitin 2007 të ndërtonin Rrjedhën Ballkanike,  si Rrjedha e Jugut. Pasi u bënë planet për zbatimin e politikave që promovonin një prani më të fortë në Ballkan, Rusia ndoqi drejtimin e saj tradicional dhe gjeografikisht logjik nga Turqia përmes Bullgarisë dhe Serbisë në Evropën Qendrore. Është një tubacion gazi i ndërtuar pak a shumë përgjatë rrugës së vjetër Via militaris dhe që vazhdon në veri drejt Sllovakisë. Në të njëjtën kohë, ky tubacion lidh vendet me një popullsi të konsiderueshme me simpati ndaj Rusisë ose me elitat politike që bashkëpunojnë me Moskën. Shtetet e Bashkuara, nga ana tjetër, po veprojnë përgjatë boshtit Veri-Jug, nga Deti Baltik deri në brigjet e Detit të Zi, Detit Adriatik dhe Egje, duke u përpjekur të ndalojnë depërtimin e dy fuqive sfiduese. Për këtë, ajo ka zhvilluar ose forcuar partneritetet dypalëshe, trepalëshe dhe shumëpalëshe (me Greqinë, me dy partneritete trepalëshe, me Trimarium). Këto partneritete janë mjete të reja, ose përshtatje të strategjisë së vjetër, të përdorura në vitet pesëdhjetë me paktet e Ballkanit dhe të Bagdadit. Në thelb, këto nisma dhe një nga shprehjet e tyre është rruga e re strategjike, e emërtuar në përputhje me paralelen romake amerikane nëpërmjet Carpatia. Kjo rrugë lidh Klaipedën në Lituani me Selanikun, për të bllokuar Rusinë (dhe nismën Kineze: Brez dhe Rrugë), me projeksione energjie në drejtimin Veri-Jug. Megjithatë, ndikimi rus vjen nga Lindja dhe ndikimi kinez është shpërndarës (i synuar në shumë pika), por me një burim të qartë gjeografikisht. Pavarësisht se janë ekonomikisht dominante në rajon, BE-ja dhe Gjermania janë të nënpërfaqësuara politikisht. Kur bëhet fjalë për Turqinë, ajo u përqendrua në aktivitete në rajone të tjera (Kaukazi, Lindja e Mesme dhe Afrika e Veriut) dhe, për momentin, thjesht po ruan klientët e saj. Vendimi ose vullneti i fuqive të ndryshme për të vepruar bazuar në trashëgiminë historike (marrëdhëniet midis Rusisë dhe Serbisë, ose një qëndrim i përbashkët i Serbisë dhe Kinës në lidhje me agresionin e NATO-s në vitin 1999), ose ndonjë veçori gjeografike të Ballkanit (vendndodhja e tij në udhëkryq të kontinenteve , kulturat dhe blloqet politike) shpjegon më thellë veprimet e aktorëve të huaj. Është një hapësirë e vogël në krahasim me makro-rajonet  tjera, por ndarja e saj lë hapësirë që shumë aktorë të ndryshëm të jenë aktivë dhe të kontribuojnë në konfirmimin e tezës së Aleksandër Duginit se Ballkani është me të vërtetë një nga vëzhguesit e politikës botërore.

---

[1] Përplasja e Qytetërimeve; Huntington 1996, fq. 158).

[2] Zyrtarisht, ky term është përdorur në Deklaratën e miratuar pas takimit BE-Ballkani Perëndimor në Selanik, Greqi, 21 qershor 2003.

[3] Teoritë sociale dhe gjeopolitike në Marrëdhënieve Ndërkombëtare lejojnë një kuptim më të gjerë të sigurisë. Para së gjithash, neoliberalizmi sfidoi realizmin dhe idenë e saj të sigurisë kombëtare me nocionin e ndërvarësisë komplekse, që rrjedhim kryesisht nga rëndësia në rritje dhe ndërlidhja globale e ekonomisë. (Keohane dhe Nye, 2001)

[4] Fokusi strategjik i NATO-s në mbrojtje të ndërsjellë të bazuar në një përgjigje kolektive e garantuar me nenin 5 të Traktatit të Uashingtonit.

[5] Zakon o potvrđivanju Sporazuma između Vlade Republike Srbije i Vlade Ruske Federacije o osnivanju Srpsko-ruskog humanitarnog centra”, 15/07/2017, http://www.parlament. gov.rs/upload/archive/files/cir/pdf/pred lozi_zako na/4123-12.pdf

[6] Hansel, L., & Feyerabend, F. (2018). The influence of external actors in the Western Balkans A map of geopolitical players.

[7] Gazsjellësi Trans Adriatik është pjesë e Korridorit Jugor të Gazit, që transporton gaz natyror në Evropë nga fusha e Shah Deniz II në Azerbajxhan.

[8] Hale, HE, Patronal Politics, Cambridge University Press, Kembrixh, 2014; Massicard, E. dhe Watts, NF, Negocimi i fuqisë politike në Turqi: Thyerja e partisë, Routledge, Londër, 2012.

[9] Pjesa e Rusisë në importet e mineraleve turke u rrit nga 15% në 2001 në 48% në 2009 dhe më pas ra në 38% në 2018.

[10] ) Karagol, ET dhe Kizilkaya, M., ‘Projekti Rrjedha Turke në Trekëndëshin BE-Rusi-Turqi’, Vështrime të Turqisë, Vëll.17, Nr. 2, 2015, f.61

[11] “Turqia propozon platformën 6-kahëshe të Kaukazit për paqen dhe stabilitetin”, Daily News, 11 dhjetor 2020 (https://www)

[12] Partneriteti ruso-turk thekson dhe pohon rëndësinë e fuqisë së fortë në fqinjësi – dimensioni i fuqisë në të cilin BE-ja nuk shkëlqen. Diskursi historik dhe fetar i përdorur nga Moska dhe Ankaraja shpesh kërkon të nxisë dhe inkurajojë komunitetet ish-kluziviste dhe në këtë mënyrë minon mesazhin e BE-së për hapje dhe gjithëpërfshirje.