Zhvendosjet gjeopolitike

Spread the love

Lufta e Rusisë kundër Ukrainës tregon rëndësinë e jashtëzakonshme të rajonit të Detit të Zi.
Është koha e fundit që BE-ja të zhvillojë një strategji të përgjithshme.

Nga  Dr Stefan Meister*

Rajoni i Detit të Zi dhe Kaspik ka luajtur një rol të kufizuar si një korridor për rrugët tregtare, transportin dhe energjinë midis Azisë dhe Evropës. Megjithatë, me luftën e Rusisë kundër Ukrainës dhe bllokimin e porteve të Ukrainës në Detin e Zi, ky rajon po fiton rëndësi gjeopolitike dhe gjeoekonomike. Rusia kishte ndryshuar tashmë balancën e politikës së sigurisë në Detin e Zi në favor të saj me aneksimin e Krimesë në 2014 dhe marrjen e kontrollit të Detit Azov. Pushtimi rus i Ukrainës që nga shkurti i vitit 2022 e ka kthyer Detin e Zi në një vend krize permanente që do t’i mbajë të zënë politikanët evropianë për vitet në vijim.

Shkëputja e Gjermanisë dhe vendeve të tjera anëtare të BE-së nga gazi natyror dhe nafta ruse, si dhe sanksionet perëndimore kundër Rusisë po e sjellin më shumë në debatin politik korridorin jugor të tranzitit dhe energjisë. Rruga jugore po fiton rëndësi edhe për Rusinë për të anashkaluar sanksionet perëndimore. Në të njëjtën kohë, Rusia po dobësohet nga lufta dhe gjithnjë e më shumë nuk është në gjendje të përmbajë konfliktet në Kaukazin e Jugut, si ai midis Armenisë dhe Azerbajxhanit.

Rëndësia gjeostrategjike

Ngushtimi i debatit gjeopolitik “vetëm” në Detin e Zi injoron rëndësinë e këtij rajoni për një qasje strategjike shumë më të gjerë. Rusia dhe Turqia luajnë një rol qendror në ndryshimin e koordinatave gjeopolitike. Nga pikëpamja ruse, Deti i Zi është një trampolinë për projeksionin dhe ndikimin e fuqisë në Mesdhe, Lindjen e Mesme, Afrikën e Veriut dhe Evropën Jugore. Deti i Zi është një portë për në rajonet kyçe ku ekzistojnë sfida të rëndësishme të sigurisë (Siria, Irani, Iraku, Libia) dhe burimet e rëndësishme të energjisë (Lindja e Mesme, Deti Kaspik dhe Afrika e Veriut). Turqia është gjithashtu partneri më i rëndësishëm i NATO-s në Detin e Zi. Ankaraja e sheh veten si një urë për tregtinë midis Azisë dhe Evropës. Një nga qëllimet kryesore të Turqisë është të bëhet një qendër energjie nga rajoni i Kaspikut dhe Lindja e Mesme në Evropë.

Nga këndvështrimi i BE-së, Deti i Zi deri më tani ka qenë kryesisht një zonë për tregti, zhvillim ekonomik dhe tranzit të lëndëve të para. Fokusi i politikës së BE-së ishte Sinergjia e Detit të Zi, e cila u krijua si një platformë bashkëpunimi rajonal kur Bullgaria dhe Rumania u bashkuan në 2007. Megjithatë, kjo qasje nga poshtë-lart nuk mjafton për t’u bërë realisht një lojtar i rëndësishëm në Rajonin e Madh gjeopolitik. Me luftën ruse të agresionit, sfidat qendrore në rajonin e Detit të Zi janë gjithnjë e më shumë të natyrës së sigurisë.

Sigurimi i rrugëve të tranzitit dhe zhvillimi i burimeve alternative për gazin natyror për shkak të integrimit të Rusisë në politikën energjetike e bëjnë Azerbajxhanin dhe Detin Kaspik sërish një pikë fokusi për politikën evropiane. Pas dështimit të gazsjellësit Nabucco në 2013 dhe portit të detit të thellë në Anaklinë e Gjeorgjisë, BE-ja dhe vendet e saj anëtare duhet të pyesin veten pse kanë vazhduar të mbështesin infrastrukturën dhe reformat në rajon, por nuk kanë zhvilluar një qasje strategjike për ta lidhur atë më shumë me BE-në.

Sfidat Strategjike

Lufta e Rusisë kundër Ukrainës dhe përpjekja për të shkëputur plotësisht vendin nga portet e saj dhe mundësitë e tranzitit të Detit të Zi rrit nevojën që BE-ja dhe NATO-ja (partneri kryesor i sigurisë së Evropës) të luajnë një rol më të madh në Detin e Zi. Turqia është vendi kyç, siç tregoi së fundmi marrëveshja për eksportet e drithërave e negociuar nga Presidenti Recep Tayyip Erdoğan. Në të njëjtën kohë, Moska po tërheq Ankaranë me projekte energjetike dhe oferta bashkëpunimi ekonomik. Nga këndvështrimi i Moskës, Turqia duhet të bëhet një vend kyç për anashkalimin e sanksioneve perëndimore.

Rusia po ndjek dy qasje qendrore që zbatohen për hapësirën post-sovjetike dhe si rrjedhim edhe për rajonin e Detit të Zi: mohimi dhe shtrëngimi. Së pari, shteteve post-sovjetike u mohohet qasja në institucionet perëndimore. Mbi të gjitha, SHBA, NATO dhe BE nuk duhet të jenë në gjendje të përcaktojnë axhendën në zonat e influencës të pretenduara nga Rusia. Së dyti, shtetet e rajonit duhet të detyrohen të pranojnë dominimin e Rusisë. Kjo qasje ka qenë e suksesshme me ndërhyrjet e Rusisë në Gjeorgji (2008) dhe Ukrainë (2014), por ka arritur kufijtë e saj me luftën aktuale të Moskës kundër Ukrainës. Ukraina nuk pranon më të jetë pjesë e një zone të ndikimit rus dhe Perëndimi po e mbështet atë me armë dhe sanksione për të parandaluar Rusinë nga përdorimi i forcës për të nënshtruar dhe integruar Ukrainën. Në funksion të qëllimit të kontrollit të tranzitit të energjisë nga ky rajon, kjo politikë ruse ka qenë më pak e suksesshme: Azerbajxhani eksporton naftë dhe gaz në BE nëpërmjet Gjeorgjisë dhe Turqisë.

Ndërsa Gjeorgjia ka sovranitet të kufizuar, Moska është bërë më fleksibël në lidhje me partneritetet strategjike dhe bashkëpunimin rajonal në rajonin e Kaspikut. Në vitet 1990, Azerbajxhani ende mbështetej në integrimin në strukturat transatlantike. Pas luftës ruso-gjeorgjiane në 2008, megjithatë, ajo u tërhoq dhe ndoqi neutralitetin e kërkuar nga Moska. Kjo do të thotë se Baku dëshiron marrëdhënie të mira me Rusinë dhe Perëndimin pa pasur nevojë të zgjedhë mes të dyjave. Mosveprimi i NATO-s dhe BE-së në luftën ruso-gjeorgjiane ia ka bërë të qartë udhëheqjes së Azerbajxhanit se Perëndimi nuk do t’u japë vendeve të rajonit asnjë garanci sigurie. Si rezultat, Azerbajxhani nuk kërkon anëtarësimin në NATO (ose BE) dhe Moska në këmbim i lejon Bakut të angazhohet në bashkëpunim ekonomik dhe të kufizuar të sigurisë me vende të treta si Turqia apo Izraeli. Te ky i fundit, Ankaraja është bërë partneri më i rëndësishëm i Bakut dhe ishte një faktor kyç në suksesin e Azerbajxhanit në luftën e dytë të Nagorno-Karabakut në vitin 2020.

Në të njëjtën kohë, Rusia njohu rëndësinë në rritje të politikës së sigurisë së Azerbajxhanit dhe e përfshiu vendin në formate trepalëshe me Iranin dhe Turqinë. Për më tepër, Azerbajxhani është bërë një lidhje e rëndësishme në korridorin veri-jug që lidh Rusinë dhe Iranin, dhe kështu në një shkallë më të gjerë Arktikun me Gjirin Persik dhe Oqeanin Indian. Në mesin e shtatorit 2022, Azerbajxhani, Irani dhe Rusia nënshkruan një memorandum për një korridor tranzit veri-jug për të zgjeruar infrastrukturën dhe kapacitetet e transportit në këtë rrugë.

Energjia si element lidhës

Kur bëhet fjalë për energjinë, politika ruse është zhvendosur nga një bllokadë për ndarjen e Detit Kaspik në një kompromis më pragmatik. Këtu ishin kryesisht SHBA-të që luajtën një rol qendror duke mbështetur ndërtimin e tubacionit të naftës Transkaukazian dhe të gazsjellësit të Kaukazit Jugor dhe duke siguruar infrastrukturën energjetike nga ky rajon në Evropë në vitet 1990. Në këmbim të faktit që vendet e treta nuk kanë akses në ujëra ose nuk mund të stacionojnë infrastrukturën ushtarake, Moska ka rënë dakord për ndarjen e Detit Kaspik në sektorë kombëtarë. Në këmbim të vendeve fqinje që pranojnë dominimin ushtarak të Moskës, Rusia ka hequr dorë kryesisht nga kundërshtimi i saj ndaj ndërtimit të një infrastrukture trans-kaspik.

Për shkak të pushtimit rus të Ukrainës dhe presionit në rritje ndaj shteteve tjera post-sovjetike, vende si Kazakistani, Uzbekistani dhe Turkmenistani kanë interes të eksportojnë më shumë mallra në Evropë, duke anashkaluar Rusinë, në mënyrë që të balancojnë më shumë Moskën. Prandaj, tranziti i naftës dhe gazit përmes Detit Kaspik, Kaukazit Jugor dhe Detit të Zi mund të bëhet më i rëndësishëm. Mbetet për t’u parë se deri në çfarë mase Rusia do të ushtrojë presion mbi vendet e Azisë Qendrore për të parandaluar këtë diversifikim. Në çdo rast, Kazakistani është ka bërë çmos ta vë në vështërsi transportin e sa  më shumë lëndëve të para për  në Evropë: tubacionet dhe mjetet e tjera të furnizimit janë ndërprerë vazhdimisht.

Udhëheqja ruse gjithashtu dëshiron të zbatojë parimin që infrastruktura ushtarake nga vendet e treta nuk lejohet në rajonin e Kaspikut për Detin e Zi. Koordinimi i ngushtë me Turqinë për çështjet e sigurisë dhe ato ekonomike është kyç për Moskën në mënyrë që të kufizojë ndikimin e SHBA-së dhe NATO-s. Moska nuk ka asnjë problem që Turqia të jetë anëtare e NATO-s për sa kohë që ajo është neutrale në lidhje me interesat ruse, siç është aneksimi i Krimesë, ose pranon dominimin rus në lidhje me Nagorno-Karabakun.

Megjithatë, lufta kundër Ukrainës e ka dobësuar Rusinë. Moska ka tërhequr trupat e saj më të afta nga Abkhazia, Osetia e Jugut dhe “forcat paqeruajtëse” të saj në Nagorno-Karabakh dhe i ka zëvendësuar ato me rekrutët. Përgjigja e dobët e Rusisë ndaj përshkallëzimit të shtatorit midis Azerbajxhanit dhe Armenisë tregon se edhe një vend mjaft i vogël si Azerbajxhani sheh situatën e duhur për të provuar se sa larg mund të shkojë kundër Moskës. Kjo mund të ndodhë vetëm në koordinim me Ankaranë dhe udhëheqja turke do të përpiqet të fitojë më shumë ndikim në Kaukazin e Jugut dhe në këtë mënyrë edhe në rrugët e tranzitit për në Azinë Qendrore duke vazhduar të mbështesë Bakun.

Turqia deri më tani nuk ka mbështetur sanksionet perëndimore kundër Rusisë. Megjithatë, Erdogan është i kujdesshëm që vendi i tij të mos bjerë nën sanksionet financiare dhe bankare perëndimore. Në të njëjtën kohë, pozicioni negociator i Turqisë me Rusinë për zbritjet në çmimet e naftës dhe gazit rus është përmirësuar dhe Erdogan po luan një rol kyç në negociatat midis Rusisë dhe Perëndimit dhe Ukrainës në Detin e Zi. Në margjinat e samitit të Organizatës së Bashkëpunimit të Shangait në Uzbekistan, Erdogan e bëri të qartë se sheh mundësinë e negociatave me Moskën për t’i dhënë fund luftës, por vetëm nëse Rusia i kthen të gjitha territoret e pushtuara.

Siguria dhe gjeopolitika evropiane

Megjithëse BE-ja është një treg i rëndësishëm për burimet energjetike nga rajoni dhe një aktor i rëndësishëm për zhvillimin ekonomik dhe menaxhimin e konflikteve civile, ai është një aktor i papërfillshëm i sigurisë. Deri më tani, BE-ja nuk ka krijuar as të drejtën, as parakushtet institucionale apo materiale për të luajtur me të vërtetë një rol në rajonin më të madh të Detit të Zi dhe Kaspik. Është edhe më e rëndësishme që të mos shmanget më një debat strategjik mbi rëndësinë e rajonit për sigurinë evropiane.

Që nga vitet 1990, Brukseli është përpjekur të përmirësojë lidhjen e rajonit me BE-në me projekte të mëdha infrastrukturore si pjesë e programit prioritar të Rrjeteve Trans-Europiane. Në të njëjtën kohë, projektet e mëdha të infrastrukturës si gazsjellësi Nabucco kanë dështuar dhe projektet e rëndësishme gjeo-ekonomike si porti i detit të thellë të Anaklisë në bregun e Detit të Zi të Gjeorgjisë nuk kanë marrë mbështetjen e nevojshme.

Kjo kërkon projekte ambicioze për ndërtimin e infrastrukturës dhe kapaciteteve tranzit midis Detit Kaspik dhe Detit të Zi drejt Evropës. Në perspektivë, kjo përfshin edhe zgjerimin e një infrastrukture për burime alternative të energjisë si era, dielli dhe hidrogjeni, të cilat kanë potencial të madh si në Turqi ashtu edhe në Kaukazin e Jugut. Kjo do t’i bënte vende si Turqia dhe Armenia më pak të varura nga furnizimet me gaz nga Rusia dhe do të lejonte Azerbajxhanin të diversifikonte ekonominë e tij larg eksporteve të naftës dhe gazit. Vetë Azerbajxhani mund të furnizojë vetëm sasi të vogla gazi shtesë për tregun evropian në afat të shkurtër. Por Baku është gati të përcjellë  më shumë gaz nga Azia Qendrore drejt Evropës përmes tubacionit të gazit të Kaukazit Jugor.

Fondet përkatëse nga BE-ja dhe institucionet financiare evropiane derdhen në vende individuale të rajonit pa u kombinuar në nivel lokal këto investime në një kontekst të përgjithshëm si një instrument strategjik. Edhe pse Kina nuk i ka dhënë ende prioritet këtij rajoni me Iniciativën e saj Brez dhe Rrugë, BE-së do t’i duhet të gjejë përgjigje për ndikimin ekonomik në rritje të Kinës atje në afat të mesëm. Prandaj, iniciativat individuale si Partneriteti Lindor, Sinergjia e Detit të Zi, Strategjia e Azisë Qendrore, Strategjia e Lidhshmërisë dhe Rrjetet Trans-Europiane duhet të kombinohen në një strategji të përgjithshme për Rajonin e Madh të Detit të Zi dhe Kaspik. Integrimi i shteteve si Ukraina dhe Gjeorgjia në BE është po aq i rëndësishëm sa përmirësimi i marrëdhënieve me Turqinë, një vend kyç në rajon.
____________________________________

*Dr Stefan Meister drejton programin e Rendit Ndërkombëtar dhe Demokracisë në Bashkësinë Gjermane për Marrëdhëniet me Jashtë (DGAP).


Spread the love


Leave a Reply