Lufta për rendin botëror

Lufta për rendin botëror

Bipolar ose Multipolar: Rritja e fuqive të reja po ndryshon ekuilibrin global të fuqisë. Cilat janë pasojat për të drejtën ndërkombëtare dhe të drejtat e njeriut?

Nga Dr Marc Saxer

Ukraina, Kaukazi dhe Lindja e Mesme. Shpërthimi i dhunës shënon fundin e Pax Americana. Rritja e fuqive të reja po ndryshon ekuilibrin global të fuqisë. Nuk është ende e qartë nëse bota e së nesërmes do të jetë bipolare apo multipolare. Nëse rivaliteti sistematik amerikano-kinez përshkallëzohet në një luftë të ftohtë, një rend bipolar i blloqeve konkurruese mund të shfaqet përsëri. Nëse, nga ana tjetër, qendrat e tjera të pushtetit mund të ruajnë autonominë e tyre strategjike, bota e së nesërmes ka të ngjarë të mbetet multipolare.

Ky zhvillim global ka pasoja themelore për rendin botëror. A çon erozioni i hegjemonisë së demokracive liberale të Perëndimit edhe në fundin e rendit botëror liberal? A mund të mbijetojnë institucionet shumëpalëshe të themeluara nga Amerika dhe themelet e tyre normative nëse “polici botëror” nuk ka më forcë apo vullnet për t’i garantuar ato? A do të ketë ende nesër institucione universale që janë të hapura për të gjitha shtetet dhe normat e të cilave janë të detyrueshme për të gjithë? E thënë troç, a mund të mbijetojë universaliteti i të drejtave të njeriut në një botë shumëpolare ku qytetërimet me vlera të ndryshme konkurrojnë me njëri-tjetrin?

Le të hedhim një vështrim në dimensionin ideologjik të luftës për rendin botëror të së nesërmes. Rendi liberal duhet të ngrihet kundër ideve konkurruese të rendit brenda dhe jashtë. Brenda Perëndimit, universalizmi liberal po vihet nën presionin e partikularizmave joliberale. Nga e djathta ekstreme, shpërbërja e shtetit kushtetues po shtyhet përpara dhe po ndiqet transformimi i republikave liberale me të drejta të forta të pakicave në demokraci joliberale të shumicës. Qëllimi është të kufizohet pjesëmarrja demokratike dhe bekimet e shtetit të mirëqenies në një shumicë të përcaktuar etnikisht. Prangat e së drejtës ndërkombëtare që i pengojnë këtij ristrukturimi joliberal duhet të hiqen. Amerika e para dhe fushata e Brexit janë shembujt kryesorë të zhvillimeve të tilla.

Megjithatë, tribalizmi partikularist nuk është gjithashtu i panjohur për të majtën identitare. Nxitja e njerëzve me ngjyra të ndryshme të lëkurës, origjina, feve ose identiteteve gjinore kundër njëri-tjetrit minon moralin egalitar të republikës. Përpjekjet për të kufizuar lirinë e shprehjes së atyre që mendojnë ndryshe, për të relativizuar kulturalisht shkeljet ligjore apo për të anashkaluar parlamentarizmin nëpërmjet komisarëve politikë, burojnë nga një frymë joliberale. Së fundi, dënimi

selektiv i shkeljeve të të drejtave të njeriut bën një tallje me idealin universalist të të drejtave të barabarta për të gjithë njerëzit.

Nëse këto partikularizma ndikojnë në politikën shtetërore, Perëndimi minon angazhimin e tij ndaj normave universale. Kjo është e drejtë, Kina dhe Rusia po shfrytëzojnë kritikat e Jugut Global ndaj standardeve të dyfishta të Perëndimit për qëllimet e tyre. Por ishte vetë Perëndimi që dëmtoi autoritetin e tij moral përmes shkeljeve të ligjit ndërkombëtar nga Abu Ghraib deri në Guantanamo.

Kjo humbje e legjitimitetit dhe pushtetit relativ dobëson sigurinë e Perëndimit. Aty ku forcat izolacioniste ose nacionaliste vijnë në pushtet, mungon gjithashtu vullneti politik për të mbrojtur ligjin ndërkombëtar dhe të drejtat e njeriut në mbarë botën. Ky nuk është një ogur i mirë për të ardhmen e rendit botëror liberal dhe themelin e tij universalist të vlerave.

Kritika e Jugut Global për përhapjen me forcë të demokracisë neokonservatore tregon faktin se kishte dhe ka përkrahës të një perandorie amerikane në Uashington. Versionet mbrojtëse dhe sulmuese të ideve neo-perandorake të rendit po bëhen gjithnjë e më të njohura, veçanërisht në Rusi dhe Kinë. Në mbrojtje, kërkohet mosndërhyrja e Perëndimit liberal në punët e brendshme të qytetërimit të vet, ndërkaq duke iu drejtuar historisë së saj perandorake, ajo pretendon në mënyrë agresive pozicionin e saj si një qendër e pavarur në një rend botëror të organizuar në mënyrë hierarkike (të pjesshme).

Përpjekja e Rusisë për të përdorur forcën e armatosur për të krijuar një zonë ekskluzive ndikimi është maskuar ideologjikisht nga Moska duke e ndarë një qytetërim jetik euroaziatik nga qytetërimi dekadent perëndimor. Ironikisht, këto fantazi neo-perandorake janë veçanërisht të njohura në qarqet nacionaliste në “Perëndimin dekadent”. Ndoshta popullariteti i kohëve të fundit i tezës së Huntington-it “përplasja e qytetërimeve” buron nga dëshira partikulariste për të renditur një botë në çrregullim në fise “ata janë si ne” dhe “ata nuk janë si ne”.

Kina, nga ana tjetër, promovon “bashkëjetesën paqësore të qytetërimeve” duke iu referuar kulturës së saj të përparuar mijëravjeçare. Në vend të universalitetit, Pekini flet për një “ide të përbashkët të të drejtave të njeriut” që çdo kulturë duhet të interpretojë për kontekstin e saj. Kina po promovon leximin, respektivisht pikëpamjet e saj në Kombet e Bashkuara, e cila vendos të drejtat për zhvillimin ekonomik dhe social mbi të drejtat politike civile. Filozofi Zhao Tingyang sjell sistemin e lashtë Tianxia (“çdo gjë nën parajsë”) si një superstrukturë normative për një rend botëror me karakteristika kineze. Kritikët kanë frikë se pas gjithë këtyre rizbulimeve të koncepteve nga historia perandorake e Kinës fshihet një përpjekje për të justifikuar hegjemoninë e mbretërive të mesme të vjetra dhe të reja në Azi.

Përpjekjet perandorake për të minuar barazinë, sovranitetin dhe integritetin territorial të shteteve fqinje provokojnë po aq zemërim (dhe jo vetëm atje) sa edhe ndërhyrjet humanitare të Perëndimit, të cilët kanë abuzuar me të drejtat universale si pretekst për ndërhyrje në punët e brendshme. Parimet Westphaliane po përdoren në Jugun Global për të kundërshtuar cenimin e ideve perandorake dhe liberale të rendit. Në vend të një rendi hierarkik në të cilin shtetet vasale janë të grupuara rreth poleve perandorake, theksohet barazia ligjore e shteteve kombëtare sovrane. Parimi i integritetit territorial synon të ndalojë sulmet e dhunshme nga qendrat perandorake. Nga ana tjetër, parimi i mosndërhyrjes mbështetet kundër ndërhyrjeve humanitare të internacionalistëve liberalë dhe programeve të përshtatjes strukturore të institucioneve të qeverisjes globale. Kjo pakënaqësi ndaj ndërhyrjeve të jashtme është arsyeja pse narrativa perëndimore e rivalitetit sistematik midis demokracisë dhe autokracisë në Jugun Global merr kaq pak përgjigje meritore.

Sistemi shtetëror Westfalian ka qenë gjithmonë i dizajnuar pa autoritet qendror. Ushtrimi selektiv i rolit të “policit botëror” nga hegjemonët e SHBA-së pas përfundimit të Luftës së Ftohtë ishte gjithmonë një zëvendësues i dobët. Megjithatë, në të ardhmen, Uashingtoni ndoshta nuk do të ketë as vullnetin dhe as forcën për të sanksionuar shkeljen e normave universaliste. Prandaj, pyetja thelbësore është nëse një konsensus minimal unilateralist mund të shfaqet mbi një bazë thjesht vullnetare në një botë shumëpolare dhe për rrjedhojë pluraliste, në të cilën bashkëjetojnë qytetërimet me vlera dhe ide të ndryshme të rendit.

Cila ide e rendit do të mbizotërojë përfundimisht do të varet nga ekuilibri i fuqisë në luftën për rendin botëror të së nesërmes. Nëse Perëndimi dëshiron të ruajë rendin liberal, ai duhet të heqë dorë nga tejkalimi i ndërhyrjes humanitare, i cili perceptohet si “imperialist”. Kjo nuk do të thotë të heqësh dorë nga vlerat themelore të demokracisë dhe të drejtave të njeriut, por do të thotë të heqësh dorë nga përhapja e tyre përmes dhunës dhe detyrimit. Nëse Perëndimi mund ta korrigjojë këtë drejtim do të varet jo vetëm nga mënyra se si do të rezultojnë konfliktet e brendshme midis partikularistëve joliberalë dhe universalistëve liberalë. Nga një këndvështrim progresiv, përkushtimi universalist për të drejta të barabarta për të gjithë është antidoti më efektiv ndaj lojërave të pafundme me shumën zero midis fiseve identitare që e sjellin shoqërinë në një ngërç.

Dhe si mund të parandalohet një përplasje globale qytetërimesh nëse çdo kulturë relativizon rregullat e bashkëjetesës? Nëse bazamenti i normës së rendit botëror me konotacione të ligjeve të krishtera dhe natyrore nuk është më i pranueshëm për të gjithë, një dialog i barabartë midis qytetërimeve do të duhej të përcaktohej se për cilat parime universale mund të bien dakord. Megjithatë, duhet të kihet parasysh se një debat i matur rreth interesit vetjak të mirëkuptuar të

Perëndimit për ruajtjen e një rendi botëror të bazuar në rregulla me një themel universal vlerash, rrezikon të humbasë në zhurmën e luftrave me ngarkesa në planin kulturor e moral.

Përkrahësit e një koncerti të fuqive të mëdha kujtojnë se respektimi i zonave ekskluzive të ndikimit të superfuqive parandaloi që Lufta e Ftohtë (për shembull në krizën e raketave Kubane) të përshkallëzohej në një të nxehtë. Megjithatë, si atëherë ashtu edhe tani, çmimi për stabilitetin relativ në qendrat perandorake kanë qenë luftërat e pafundme në periferi. Refuzimi i ideve neo-perandorake të rendit rrjedh edhe nga ngurrimi i shumicës dërrmuese të shteteve për t’iu nënshtruar dominimit të një poli, për mirë ose për keq.

Pjesë të mëdha të Jugut Global – duke përfshirë zëra të rëndësishëm në Kinë dhe Evropën Lindore – janë të përkushtuara për rilindjen e një rendi Westfalian të shteteve të barabarta dhe sovrane. Nëse Perëndimit i mungon vullneti politik dhe vendosmëria për të ruajtur rendin liberal me bazën e tij universaliste të normave, ruajtja e një rendi global të bazuar në parimet e barazisë, sovranitetit dhe integritetit territorial të të gjitha shteteve të mishëruara në Kartën e Kombeve të Bashkuara është më e mira nga të gjitha të këqijat e mundshme. [Përktheu nga gjermanishtja: ISHGJ]

________________________

Shënim: Marc Saxer drejton zyrën rajonale të FES për Azinë, me qendër në Bangkok. Më parë, ai ishte përfaqësues lokal i FES në Indi dhe Tajlandë, kreu i departamentit të Azisë në Fondacionin Friedrich Ebert në Berlin dhe koordinator i projektit Ekonomia e së nesërmes në Azi. Libri i tij Realizmi transformues u botua në vitin 2021.