Zgjerimi i NATO-s drejt lindjes: “Kishte gabime si nga ana e NATO-s ashtu edhe nga ana e Rusisë”

Zgjerimi i NATO-s drejt lindjes: “Kishte gabime si nga ana e NATO-s ashtu edhe nga ana e Rusisë”

A nuk do të kishte ndodhur kurrë lufta në Ukrainë nëse nuk do të kishte pasur zgjerim të NATO-s në lindje? Një intervistë me historianen amerikane Mary E. Sarotte.

Nga Nicolas Butylin & Tomasz Kurianowicz

A mund të ishte parandaluar sulmi rus në Ukrainë nëse NATO nuk do të ishte zgjeruar aq thellë në Evropën Lindore? Çfarë u diskutua midis Moskës dhe Uashingtonit në fund të Luftës së Ftohtë? A kishte në të vërtetë premtime amerikane apo nga ana e Gjermanisë Federale për të mos u zgjeruar më tej? Po për të drejtën për vetëvendosje të estonezëve, polakëve apo rumunëve? Edhe më shumë se 20 vjet më vonë, mitet dhe teoritë vazhdojnë të formësojnë diskutimin rreth zgjerimit të aleancës ushtarake perëndimore, NATO-s.

Historiania amerikane Mary Elise Sarotte përjetoi fazën vendimtare si studente shkëmbimi në Berlinin Perëndimor në fund të viteve 1980. Më pas ajo mori doktoraturën në histori nga Universiteti prestigjioz Yale në Konektikat. Sot ajo jep mësim në Shkollën Johns Hopkins të Studimeve të Avancuara Ndërkombëtare (SAIS) në Uashington D.C.

Sarotte ishte e angazhuar për vite me radhë rreth temës së zgjerimit të NATO-s drejt Lindjes, duke kaluar ditë të tëra në arkiva të mbyllura më parë dhe duke analizuar burime. Tani ajo po vendos standarde të reja në kërkimin shkencor për Evropën Lindore me librin e saj më të fundit, “Jo një hap më tutje në Lindje: Amerika, Rusia dhe Historia e Vërtetë e Zgjerimit Lindor të NATO-s” (C. H. Beck). “Berliner Zeitung” ka pasur rastin t’i bëjë pyetje me shkrim Sarottes, e cila aktualisht ndodhet në SHBA.

Profesoreshë Sarotte, cila teori është e saktë: ajo e përbashkët në Moskë, domethënë se NATO-ja premtoi pas rënies së Murit të mos zgjerohej më në Lindje pas vitit 1989? Apo opinioni mbizotërues në Uashington se për këtë nuk ishte rënë dakord kurrë në kontratë? Cilat janë gjetjet tuaja nga vitet e kërkimit?

E dyta. Siç e përshkruaj në librin tim, përfaqësuesit e Anglisë, Francës dhe Shteteve të Bashkuara këmbëngulën se traktati përfundimtar mbi unitetin gjerman duhet të lejojë në mënyrë eksplicite NATO-n të shtrijë garancinë e sigurisë të Nenit 5 në Gjermaninë Lindore, përtej kufirit të Luftës së Ftohtë. Marrëveshja përfundimtare duhet të lejojë trupat gjermane dhe jogjermane të kalojnë këtë linjë sapo Ushtria e Kuqe të jetë tërhequr. Aleatët i arritën të dy qëllimet. Përfaqësuesi i Moskës nënshkroi traktatin dhe Bashkimi Sovjetik e ratifikoi atë. Në të njëjtën kohë, udhëheqja sovjetike pranoi mbështetjen financiare shoqëruese që ishte premtuar gjatë negociatave për nënshkrimin dhe ratifikimin e saj.

________________________________________________________________________________

Rreth librit As një hap më larg në Lindje. Kështu thuhet se ka sugjeruar gjatë negociatave për ribashkimin e Gjermanisë, sekretari amerikan i shtetit James Baker. Gorbachev: sovjetikët do të dorëzojnë territorin gjerman, NATO nuk do të lëvizë në Lindje. Që atëherë, legjenda dhe polemika të panumërta kanë ushqyer këtë temë. A ishte ky premtim real? Si ndodhi zgjerimi i NATO-s drejt Lindjes? Në punën e saj të fundit, Mary E. Sarotte na kthen në dekadën vendimtare: midis rënies së Murit të Berlinit dhe ngritjes së Putinit. ________________________________________________________________________________

Moska thotë se kishte marrëveshje verbale që NATO nuk do të lejohej të zgjerohej në territorin ish-sovjetik si Ukraina. A mund ta verifikoni këtë?

Ideja se nuk do të kishte zgjerim të NATO-s pas Luftës së Ftohtë lindi si një eksperiment mendimi gjatë kontakteve diplomatike që çuan në ribashkimin e Gjermanisë në 1990. Provat tregojnë – në kundërshtim me pretendimet e mëvonshme të Mikhail Gorbachevit – se sekretari amerikan i shtetit James Baker dhe homologu i tij gjerman Hans-Dietrich Genscher, diskutuan konceptin spekulativ të mos-zgjerimit të mundshëm me njëri-tjetrin dhe me një numër politikanësh të lartë, duke përfshirë Gorbaçovin. Në shkurt 1990, shefi dhe miku i vjetër i Baker-it, Presidenti George H.W. Bush, ministri i tij i jashtëm, i sugjeroi që të ndalonte diskutimet e tilla. Bush e konsideroi idenë hipotetike të një zotimi që bllokon lëvizjen e ardhshme të NATO-s drejt Lindjes të panevojshme dhe të pamatur. Baker iu bind dhe informoi Zyrën e Jashtme në Bon se formulimet e këtij lloji duhet të hiqen. Megjithatë, Genscher e mbajti gjallë idenë.

Në botën e diplomacisë, a mund të mbështeteni (ende) në marrëveshje verbale, pra në të ashtuquajturat marrëveshje xhentëlmenësh? Apo fjala e thënë nuk zbatohet?

Për mendimin tim, ajo që shkruhet në fund të kontratës është më e rëndësishmja. Në atë kohë bëhej fjalë për gjithçka: fundi i ndarjes së Gjermanisë, Lufta e Ftohtë – madje, deri në një farë mase, Lufta e Dytë Botërore. Dhe në punë kishte profesionistë, pra drejtues diplomatikë të të dyja palëve. Nuk keni harruar të shkruani diçka. Kishte një luftë të vështirë për çdo fjalë. Rezultati është ende ligj i vlefshëm sot.

Çfarë roli luajti ministri i jashtëm i atëhershëm i Republikës Federale të Gjermanisë, Hans-Dietrich Genscher (FDP), në premtimet rreth zgjerimit lindor të NATO-s?

Pyetja juaj supozon se kishte një premtim. Burimet tregojnë se Genscher sugjeroi në mënyrë të përsëritur se NATO ose do të ndalonte zgjerimin ose do të “përthithte” në një organizatë më të madhe. Diplomatët e nivelit të ulët – shpesh, por jo vetëm nga Republika Federale – përsëritën idetë e Genscher në kontaktet e tyre me kolegët sovjetikë. Disa, me sa duket, e bënë këtë me besimin e gabuar se kjo ishte ende një politikë zyrtare, të tjerët me sa duket si një ndihmë për negociatat, por në të dyja rastet kjo pikëpamje nuk ishte më ajo e drejtuesve të qeverisë së tyre. Këmbëngulja e Genscherit çoi në një sërë përplasjesh të brendshme, si midis tij dhe kancelarit Kohl – i cili ishte bindur nga Bush-i se një premtim për moszgjerim ishte i padëshirueshëm – dhe midis Republikës Federale dhe aleatëve të saj. Kohl-i madje e urdhëroi Genscherin me shkrim që të mos bënte komente të tilla. Në fund të fundit, nuk ishte Genscheri ai që ishte në krye, por Kohli.

A duhej të shpërbëhej NATO në vitet 1990-ta pas përfundimit të Luftës së Ftohtë dhe përfundimit të Paktit të Varshavës? A do të kishte rezultuar kjo në një bashkëpunim më të mirë midis BE-së dhe Rusisë?

Ky ishte me sa duket mendimi i Genscherit. Njerëzit e arsyeshëm mund të kenë mendime të ndryshme për këtë temë. Por duhet të mbani mend: CDU fitoi zgjedhjet e lira në mars 1990 në RDGJ dhe dhjetor 1990 në Gjermaninë e sapobashkuar. Dhe CDU mbajti qëndrimin se NATO duhet të mbahet. Kjo do të thotë se ekzistenca e vazhdueshme e NATO-s gëzonte mbështetjen e votuesve. Dua të them, ishte e drejtë ta mbaje atë. Por unë kam një problem me llojin e zgjerimit.

Çfarë do të thuash? A keni ndonjë sugjerim alternativ se si mund të ishte projektuar më mirë zgjerimi lindor i NATO-s? Ku janë bërë gabimet sipas jush?

Ka pasur gabime si nga ana e NATO-s, ashtu edhe nga Rusia. Strategët amerikanë në Departamentin e Shtetit nën Presidentin Bush dhe, më e rëndësishmja, në Departamentin e Mbrojtjes nën Presidentin Clinton, zbatuan një strategji të partneritetit gradual të sigurisë ushtarake, e hapur si për shtetet evropiane ashtu edhe ato post-sovjetike, dhe përfundimisht e reflektuar në Partneritetin për Paqe. PfP). Nëpërmjet këtij partneriteti, kandidatët për anëtarësim në NATO mundën të fitonin përvojë duke punuar me Perëndimin dhe, me kalimin e kohës, të merrnin garancinë e plotë të sigurisë të Nenit 5. Një qasje e tillë gjerësisht e zbatueshme, hap pas hapi, nuk kërkonte që Uashingtoni as të vinte një vijë të ashpër në Evropën e pas vitit 1989 ose të linte Ukrainën dhe shumicën e republikave të tjera post-sovjetike të kujdeseshin për veten e tyre. Përmbajtja nga anëtarësimi i shpejtë në NATO dhe taktika e dhënies së garancive të sigurisë në këtë rrugë të tërthortë, mund të kenë ndihmuar në vendosjen e një rendi të ri demokratik në Evropën Qendrore dhe Lindore përtej NATO-s. Ngjarjet e mëvonshme treguan se perspektiva e institucionalizimit gradual – jo vetë anëtarësimi në NATO – është më efektive në forcimin e reformave.

Dhe çfarë gabimesh ka bërë Moska?

Rusia ka bërë gabime edhe më të këqija. Jelcini shkaktoi gjakderdhje në tetor 1993. Ai dha urdhër me shkrim që tanket të qëllonin mbi parlamentin rus. Kishte mbi 100 të vdekur dhe 800 të plagosur. Akoma më serioz ishte vendimi i Jelcinit për të nisur një luftë në Çeçeni në dhjetor 1994. Këto vendime, së bashku me korrupsionin e përhapur, treguan se demokracia po dështon në Rusi. Duke vepruar kështu, Rusia rrezikoi paqen në të gjithë Evropën.

Në vitet e fundit, NATO ka fituar anëtarë shtesë të Evropës Juglindore siç është Mali i Zi dhe Maqedonia e Veriut; plus Finlanda në veri. A do të vazhdojë NATO-ja të rritet në vitet e ardhshme në Lindje me Ukrainën, Moldavinë apo Gjeorgjinë? A është kjo një ide e mirë?

Çështja e nxehtë, aktuale është anëtarësimi i Ukrainës. Sipas mendimit tim, Ukraina duhet të pranohet në NATO pas përfundimit të armiqësive të mëdha dhe vendosjes së kufijve të fortë.

Çfarë mësimesh duhen nxjerrë nga përshkallëzimi diplomatik mes Perëndimit dhe Rusisë në lidhje me marrëdhëniet me Kinën? Cila do të ishte këshilla juaj si historiane?

Duhet kuptuar se një luftë e ftohtë nuk është një gjë jetëshkurtër. Nëse ka një shkrirje të përkohshme, duhet ta vlerësoni dhe të përfitoni nga situata. [Përktheu nga gjermanishtja: ISHGJ]